WAT IS UT DOKKUMERS?
Ut Dokkumer Stadsfrys is ut Nederlâns-Friese dialekt dat in Dokkum sproken wurdt. Ut Nederlâns staat dêrbij onder infloëd fan ut Fries en andersom ok. De naam is wat misleidend, want ut Stads is mear Nederlâns dan Fries en foar Nederlânssprekenden makkeluk te folgen.
Dokkumers wurdt feral op straat en in de omgang brúkt en sproken; ut is un geselluge, sosjale taal en un echte folkstaal, faak met feul humor bracht. Ut Dokkumers ferskilt nyt feul fan ut Stads in andere Friese steden Lúwarden, Franeker, Harlingen, Sneek, Bolswerd en Stavoren of dorpen as Kollum.
Mar hoe mooi ut Dokkumers ok is, disse spreektaal staat onder druk en is an ut ferdwinen.
TAALLABORATORIUM FRYSLAND
Wêr’t ut Nederlâns sterk ferwant is met ut Dúts, is ut Fries in oarsprong nauw ferwant met ut Engels: de sugenaamde Noardseetalen. Ut Fries is met op grôn fan syn eigen geskiedenis dan ok deur de Nederlânse staat erkend as tweede rykstaal, rechtsgeldug binnen de grênzen fan’e Provînsy Fryslân. Un lange foargeschiedenis fan tweetalughyd het dertoe leid dat er binnen de provînsygrênzen un tal nije taalfariëteiten ontstaan binne út kontakt tussen ut Fries en ut Nederlâns. Dy Fries-Nederlânse kontakttalen binne dan ok un belangryk kultuur-histoarys ferskynsel dat oans feul leert over de mênseluke geest, de maatskappij en de geskiedenis.
Omdat de Stadsfryse fariëteiten histoarys siën geleideluk ontstaan binne en nauw ferwant binne an de Hollandse dialekten, noeme we dit gyn mengtalen, mar kontakttalen of kontaktfariëteiten.
Kortom: oans provînsy fungeart as Taallaboratorium Frysland. De Fries-Nederlânse kontakttalen behoare tot ut kultuur-historys erfgoëd en binne fan groat belang foar de taalwetenskap.
De Nederlânse Taalunie het de Fryske Akademy opdracht geven om ondersoek te doën naar de taalkunduge posysje en ut funksjoneren fan de sugenaamde kontaktfariëteiten Nederlâns – Fries in Frysland. Ut rapport fan dit ondersoek is in febrewary 2019 ferskenen.
In Frysland komme disse kontaktfariëteiten foar:
- ut Stadsfrys fan Dokkum, Kollum, Franeker, Bolswerd, Harlingen,
- ut Heerefean, Lúwadden, Sneek en Staveren
- ut Bildts
- ut Amelâns en
- ut Midslâns op Terskelling
- ut Súd-Lauwerslâns
Fan de Súd-Lauwerslânse fariëteiten binne der hast gyn gegevens, mar in ut rapport wurdt anbefoalen hier su gauw moogluk ondersoek naar te doën.
BRON:
Fries-Nederlânse kontaktfariëteiten in Fryslân (Rapport foar de Nederlânse Taalunie),
Hans van der Velde, Pieter Duijff, Siebren Dyk, Wilbert Heeringa en Eric Hoekstra.
ÚTGAVE:
Fryske Akademy Lúwarden, febrewary 2019.
ONTSTAAN FAN UT STADS
Tradisjoneel wurdt faak sproken fan Stadsfrys, terwyl de fariëteit in syn teugenwoarduge form seker gyn Fries is, mar ok gyn Standertnederlâns. Ut is ontstaan toen in de sestiende eeuw un form fan Nederlâns un antal Friese steden binnendrong en de Friese elite probearde de Hollânse bestuurders na te apen.
Ut Fries het disse nije stadstaal beïnfloëd, mar ut is fanself ok mogeluk dat grammatikale kenmerken dy’t overeenkomst fertoane met ut huiduge Fries al foarkwamen in’e form fan ut (Noard-Hollâns) Nederlâns dat in de Friese steden introduseard wurdde. Hierover is ondudelukhyd, feral omdat ut Stadsfrys nyt earder dan in de tweede helft fan de achttiende eeuw op skrift steld is en dan faak ok nòg kòrte stukjes.
Ondersoek het annimmeluk maakt dat in’e sestiende eeuw un Noard-Hollâns dialekt an de basis fan ut Stadsfrys legen hewwe mut. Ut Stadsfrys sil deur direkt en foartdurend kontakt met ut Fries wel syn eigen weg inslagen weze. Desondanks is ut overgroate deel fan ut lexikon [= woardeskat] deur un spreker fan ut Standaardnederlâns redeluk tot goëd ferstaanbaar.
Fan 1597 tòt an 1645 was ut Kollege fan’e Friese Admiraliteit in Dokkum festigd, wêrdeur un stroom an bestuerders, òffisieren, intelektuelen en ambachtslui naar ut stadsje kwam. Sij brachten hur eigen (Hollânse) taal met en sille dêrmet ut stadse Fries in Dokkum opnij beïnfloed hewwe.
De Friestaluge stadsjer probearde om Hollâns te spreken, wêrdeur woarden út syn taal in ut Nederlâns terecht kwamen (frisismen) en deur de Hollânstaluge bestuerders kwamen steeds mear woarden út hur taal in ut Fries terecht (hollânismen).
GEOGRAFISE AFBAKENING
In un seuvental Friese steden wurdt deur un groater of kleiner deel fan de befolking ut Stadsfrys sproken. Ut gaat om de steden:
Lúwarden (su’n 92.000 inwoaners)
Dokkum (su’n 12.500 inwoaners)
Franeker (su’n 12.500 inwoaners)
Harlingen (su’n 14.500 inwoaners)
Bolswerd (su’n 10.000 inwoaners)
Sneek (su’n 33.000 inwoaners)
Staveren (su’n 950 inwoaners).
In fier fan de elf Friese steden wurdt dus gyn Stadsfrys sproken. Dit binne de steden Hindelopen, Workum, Sloaten en IJlst. Naast dy seuven steden wurdt ok in de groatere dorpen Heerenveen (su’n 30.000 inwoaners) en Kollum (su’n 5.500 inwoaners) un form fan Stadsfrys sproken.
Tot an ut eind fan 2018 waren Dokkum en Kollum hoofdplaatsen fan twee ferskillende gemeenten, nameluk Dongeradeel en Kollumerland c.a.. Met ingang fan 1 jannewary 2019 make beide gemeenten tegare met de gemeente Ferwerderadiel deel út fan de nije fusiegemeente Noardeast-Fryslân, met Dokkum as hoofdplaats.
UT KOLLUMERS
Ut Kollumers wurdt in de resente, útfoeruge study over ut Stadsfrys nyt noemd.
Winkler (1874) merkte al op dat in ut dorp Kollum hast allenug mar Stadsfrys sproken wurde. Fòlgens hem ferskilde disse fariëteit fan ut Stadsfrys nyt feul met dy fan’e dichtbij legen stad Dokkum.
Burger (1944) nam in syn bloemlezing fan Stadsfryse fariëteiten ok teksten in ut Kollumers op. Ok nou nòg wurdt in Kollum un fariëteit fan ut Stadsfrys sproken. Waarskynluk ferskille de taal fan Kollum en ut Súd-Lauwerslâns fan mekaar, mar wat disse eventuele ferskillen binne, is deur gebrek an ondersoek onbekend.
gebruik in %
minder dan 30 %
30 - 45
45 - 60
SPREKERSAANTALLEN
De meest resente sifers over moeketaal-sprekers fan ut Stadsfrys binne te finen in ut in’e seumer fan 2018 publisearde ondersoeksrapport Taal yn Fryslân fan Klinkenberg e.a.
Bij de groep 65+ brúkt nòg ien op’e tien Friezen ut Stadsfrys as moeketaal, ònder de fyftug jaar is dit andeel nòg mar 2%. Der wurdt gyn insicht geven in ut andeel moeketaal-sprekers per stad.
Un andere, resente study met útbreid sifermateriaal is de Streektalenatlas 2014. Streektalen in beeld, samensteld en útgeven door de Provînsje Fryslân. In de leeswizer wurdt wezen op un frij groate foutenmarge (5%, in sommuge plakken selfs hoger) en ut feit dat fermoedeluk mênsen dy’t posityf teugenover streektaal staan overfertegenwoardugd binne. We kinne der wel fan út blive gaan dat ut un frij goëd insicht geeft in ferskillen tussen de plakken.
Wat moeketaal-sprekers betreft siën we groate ferskillen tussen de steden: Dokkum en Heerenveen skore lager dan 15%, Kollum, Lúwarden, Franeker en Sneek komme eut tussen 15 en 30% en Harlingen, Bolswerd en Staveren tussen 30 en 45%. De helft fan de respondenten geeft an regelmatug Stadsfrys te brúken. De andere helft brúkt ut (hast) nooit. In Dokkum is ut 55 %.
Der binne dus frij groate ferschillen tussen de steden en op ut earste gesicht lykt de sterke daling dy’t in de jaren ’70 plaats fôn, him fanaf de jaren ’80 nyt fearder deur te setten. Minder dan’e helft fan’e ouders dy’t ut Stadsfrys as moeketaal het, spreekt regelmatug met’e kynders ut Stadsfrys.
Wy’t ut Stadsfrys presys spreke, is allenug nyt helemaal dúdeluk. Al in’e tweede helft fan de negentiende eeuw war ut proses gaande dat ut Stadsfrys út de hoogste maatskappeluke lagen ferdween.
NOADSAAK & REDEN
Dúdluk is wel dat ut Dokkumer Stads in de straten fan Dokkum an ut ferdwinen is. In elk gefal wurdt ut dêr hast nyt mear doar jongeren brúkt; spoaradys op sosjale media. Ut binne feral ouweren dy’t ut Dokkumers spreke op straat of brúke op websides as Faceboek Oud Dokkum en ok hier geldt faak: AKSY GEEFT REAKSY!
Ut Genoatskap wil ut gebrúk fan ut Stadsfrys in Dokkum befordere en probeare om ut Dokkumer Stads fast te lêgen foar (gebrúk en study) in de toekomst.
